"درست است که مفهوم زیبایی جسمانی از گذشته تا امروز تغییر نکرده است، اما
ارزشی که برای آن قائلیم نسبت به قبل تغییر پیدا کرده است. زیبایی جسمانی،
جدا از خصوصیات دیگرانسان، امروزه خود یک ارزش است؛ مثلاً در شغل فروشندگی،
ازدواج، بازیگری سینما و...، زیبایی بدنی و چهره های زیبا ارزش خاصی
دارند و یکی از معیارهای انتخاب است و وسیله ای برای خودنمایان گری و فرصتی
برای کسب امتیازاتی در زندگی است. اما اگر جایگاه و نقش زیبایی جسمانی را
نسبت به قبل تغییر یافته بدانیم، آیا زیبایی جسمانی در گذشته همان است که
امروز مدّ نظر است؟ آیا ما درباره یک چیز یکسان صحبت می کنیم؟
«کانت» معتقد است اصطلاح «زیبایی» را می توان هم برای موجودات زنده و هم
برای آثار هنری به کار برد، اما او ویژگی های داوری درباره زیبایی در هر
دومورد را یکسان می داند. عقیده محوری کانت در باب زیبایی، احساسِ خوشایندی
«بی غرضانه» (disinterested) است. در واقع کانت با واژه disinterested این
نکته را یادآوری می کند که زیبایی، قطع نظر از فواید و منافعش، خوشایند
است و در انسان حالتی خوش به دور از نفع و سود را برمی انگیزد. کانت زیبایی
را از چهار لحاظ مورد مطالعه قرار داده است. او معتقد است «زیبا» از لحاظ
کیفیت چیزی است که موجب خرسندی همگان گردد؛ بدین معنی که وقتی کسی چیزی را
زیبا دانست انتظار دارد تا دیگران نیز آن را زیبا بدانند. از لحاظ نسبت
(Relation) زیبا چیزی است که در اجزای آن تناسب و هماهنگی وجود داشته باشد و
از لحاظ جهت (modality) زیبا آن است که موجب خرسندی ضروری شود.
برطبق نظرکانت، داوری های زیباشناختی عینی نیستند، اما در عین حال همگانی
اند. از منظر او تنها داوری های «شناختی» (مانند داوری درباره یک رنگ) و
داوری های اخلاقی عینی هستند؛ یعنی وابسته به شخص نیستند، بلکه فی نفسه
درست یا نادرستند. این سخن که داوری های زیباشناختی عینی نیستند بلکه
همگانی اند، بدین معناست که قوای شناختی ما (تصویرسازی و فهم)، که مستلزم
این داوری ها هستند، در تمام انسان ها وجود دارد و همگان آن را دارا هستند.
به عبارت دیگر، داوری های زیباشناختی، اعتبار هنجاری دارند و برخلاف داوری
درباره غذاها هستند که ناشی از ذائقه ما است.
پس، از دیدگاه «کانت» ، «این زیبا است» فقط ارجاع به عینیّت یک موضوع مثلاً
شکل، ساختار، تناسب و هماهنگی آن نیست، بلکه از ذهنیت و خوشایندی خود ما
به عنوان مشاهده کننده نیز ناشی می شود. مشخصه این نوع داوری، هماهنگی و
تناسب بین موضوع زیبایی و احساسات شخصی ما است. «این زیبا است» یعنی «این
است همان طور که باید باشد». این دیدگاه اشاره بر این دارد که اولاً چیز
زیبا براساس «غائیّت» خودش، یعنی به دور از نفع و سودش،زیباست
(purposiveness)، چه زیبایی ذاتی باشد و چه اکتسابی. دوم این که زیبایی نمی
تواند مستقل از شخص و قائم بالذّات فهمیده شود. دیگر این که زیبایی راستین
نباید با دلبستگی های یک شخص به یک موضوع اشتباه شود. وقتی ما از زیبایی
در یک زمینه جنسی یا یک شغل صحبت می کنیم، معمولاً شهوت، موفقیت های شخصی و
مالی را مدنظر قرار می دهیم و خود زیبایی را به عنوان یک ارزش در نظر نمی
گیریم.
از دیدگاه کانت زیبایی ارزش ذاتی دارد، اما برخی نگاه «ابزاری» به زیبایی
دارند؛ بدین معنا که زیبایی به خودی خود ارزش ندارد، بلکه وسیله وصول به
امور با ارزش دیگر است. در این حالت، زیبایی ارزش «ابزاری» یا «خارجی»
(extrinsic) دارد؛ مثلاً «خوشایند گشتن» ارزش بالذات دارد و زیبایی وسیله
ای برای رسیدن به این ارزش است. دیدگاه میانه دیگری نیز وجود دارد مبنی
براین که زیبایی به خودی خود ارزش دارد، اما در عین حال می توان در خدمت
ارزش های دیگر قرار بگیرد.
اما پرسش این است که زیبایی جسمانی، به عنوان ابزار، چه وقت و در چه معنایی
نوع متفاوتی از زیبایی را بیان می کند؟ البته ترسیم خط واضحی در تعیین حدّ
و مرز زیبایی جسمانیِ حقیقی و غیر حقیقی بسیار سخت است، اما تفاوت نگاه ها
و منظره ها واضح و روشن است. مثلاً مرد ثروتمندی را در نظر آورید که با یک
خانم زیبا ازدواج کرده است. انگیزه او ارزش قائل شدن و لذت بردن از زیبایی
زن نیست، بلکه می خواهد دوستان و همکارانش را با موقعیّت قدرتمندش تحت
تأثیر قرار دهد. از منظر بی غرضانه، آن زن زیباست و بدون وابستگی به همسرش
ارزش بالذات دارد.
بنابراین از دید کانت، چون زیبایی براساس «غائیّت» آن قابل تعریف است، در
مورد انسان نیز غائیت او را پیش فرض می گیرد، یعنی زیبایی انسان به غایت او
مربوط است. اما احساسات، علایق و انگیزه ها نیز در داوری زیباشناختی
اهمیّت دارند.
پس می توان گفت «زیبایی» در ارتباط بین شئ زیبا و مشاهده گر معنا می یابد.
زیبایی جسمانی نیز در ارتباط با انسان، که تنها ناظر زیبایی است، متعیّن می
شود. پس زیبایی جسمانی، به عنوان یک موهبت وارزش درونی، از گذشته تا به
امروز یکسان بوده است و تنها ممکن است تعیّن آن به واسطه مشاهده گر تغییر
یافته باشد."
منابع
۱- physical beauty: only skin deep? Medicine health care and philosophy 5:11-21,2002.
۲- Judging appearance, A phenomenological study of the kantian sensus communis. Kleist,EE.2000.Kluwer Acad. Publ.
برگرفته از
